Gaur egun, egungo ordenamendu juridikoa errealitate sozial berrira egokitzeko premia larria dago. Izan ere, legelari eta soziologo ospetsu askok diote bikote-harremanak hain azkar aldatzen ari direla, ezen legeek ez baitituzte lortzen. Zer jasotzen dute gure legeek? Genero bereko edo desberdineko bi pertsonaren arteko afektibitate- eta/edo sexu-harreman monogamoaren esparruan, egungo araudiak bi lege-figura baino ez ditu jasotzen: ezkontza-batasuna eta egitatezkoa.
Jarraian 4 ataletan azalduko dizuegu Euskal Herrian bikote harreman eredu ezberdinek dituzten ondorio juridikoak.
Izatezko bikotea
Ezkontzaz eta izatezko bikoteez ari garenean, pertsona askok baztertu egiten dituzte aukera horiek, haiekin gustura ez daudelako. Hala ere, gogorarazi behar dugu Espainian aukera horiek baino ez daudela lege- eta administrazio-ondorioetarako eta bikote-harremana aitortzeari dagokionez. Administrazioak baliozkotzat jotzen ditu soilik Espainian izatezko bikote gisa egindako ezkontzak eta inskripzioak, edo, atzerriko bikoteen kasuan, jatorrizko herrialdean aitortuta badaude.
Kontuan izan behar da denbora luzez familia zela legeak babesten zuen bakarra, ezkontzan oinarritutako errealitate bereizezin eta heterosexual gisa. Hala ere, duela urte gutxi sortu eta normalizatu dira bizikidetza-formula berri batzuk, non afektibitatea eta sexualitatea edozein lege-eragozpenen gainetik jartzen diren. Eta horietako bat izatezko bikoteak dira, orain askatasun-esparru juridikoa duen erakundea.
Izatezko bikoteen gisako elkarketak ezkontzaren oso bestelako erakundea dira, aurrerago jorratuko ditugun alderdi komun batzuk partekatzen dituzten arren. Ezkontzaz kanpoko batasun hori, Europako administrazio-esparru batzuetan “ezkondu gabeko bikoteak” edo “more uxorio elkarbizitza” izenez ere ezagutzen dena, bi pertsonaren arteko koexistentzia egonkor, monogamo eta aldi baterakoaren pean garatzen da. Izatezko bikote batek kontsolidatua eta publikoa izan behar du.
Zein da izatezko bikote baten azken helburua? Helburua antzeko bi pertsonen arteko komunitate partekatua sortzea da, elkarrekin etxe bat sortzeko. Ezkontzak ez bezala, batasun horiek ez dira estatu mailan arautzen. Gaur egun, autonomia-erkidegoek dituzte izatezko bikoteen araubidearekin lotutako arauak onartzeko eskumen legegileak.
Eskumenen eskualdatze horrek legegintza-indar handiagoa du Katalunian, Aragoin, Balear Uharteetan eta Euskal Autonomia Erkidegoan. Hauen arauetan, izatezko bikoteen arteko ekonomia- eta desegite-araubidea zehaztu ahal izateko kasuak ezartzen dira, betiere berdintasunaren eta errespetuaren oinarrizko printzipio konstituzionalak betetzen badira.
Beraz, izatezko bikotea eratu nahi duten pertsonentzat garrantzitsua da lurralde bakoitzaren berezitasunak ezagutzea, bizilekuaren arabera araubidea modu batera edo bestera aplikatuko baita. Desberdintasun zibil handiak daudela baiezta dezakegu? Erantzuna baiezkoa dela dirudi.
Izatezko bikote baten eskubideak eta araubide ekonomikoa
Bi pertsonaren batasun aske, publiko eta egonkorrak betebehar eta eskubide batzuk dakartza. Eta, zehazki, ezkontzaz bestelako afektibitate-harreman batek beste eskubide mota bat dakar. Lotura hori eskritura publiko bidez edo bi urteko bizikidetza etengabea egiaztatuz eratu behar da, baina zifra hori aldatu egin daiteke autonomia-erkidegoaren arabera. Nolanahi ere, ezkontza bezala, bateraezina da poligamiarekin eta poliandriarekin — Espainiako Kode Zibilean debekatutako figura juridikoak —.
Bestalde, izatezko batasunen erregimen ekonomikoaz ari bagara, egoera berezi samar batean dago. Arau autonomikoen arteko zehaztasun eta zehaztugabetasun faltak nahasmendu batzuk sortzen ditu. Arazo hori atzean utzita, izatezko bikoteen erregimen ekonomikoa ezkontzakoaren oso antzekoa da.
Egia esan, bikote batek lotura mota hori planteatzen duenean, galdera asko agertzen dira. Zeintzuk dira bikoteko kideen arteko harreman ekonomikoak? Senar-emazteen berdinak al dira? Irabazpidezko erregimena aplikatzen da? Ezkontza-erakundean ez bezala, non aukera ematen baitzaie ezkontideei irabazpidezko eraentzaren eta ondasunen banantzearen artean hautatzeko, izatezko bikoteen kasuan, alderdiak dira, akordio baten bidez, beren harreman ekonomikoak ezartzen dituztenak.
Ildo horretan, Auzitegi Gorenaren 1992ko urriaren 21eko jurisprudentziaren arabera, “Ezin da jo ezkontza-batasun orok, abiarazte hutsagatik eta esklusiboki, berekin ekarri behar duenik ondasun-erkidegoaren araubide automatikoa sortzea; aitzitik, bizikide interesdunek agerian utzi beharko dute, esanbidezko edo isilbidezko itun baten bidez, guztiak batera egiteko borondate argia.
Honako hauek batzen diren bitartean eskuratuak:
Beraz, elkarteko kide bakoitzak askatasunez eskura ditzake bere ondasunak. Hau da, ondare bakoitza bestearekiko independentea da. Kide bakoitzaren eskubideak eta betebeharrak elkarrekin adosten dituztenak izango dira, eta libreki erabaki ahal izango dira gehien interesatzen zaien araubide ekonomikoaren arabera. Elkarrekin bizi diren bitartean, ondasunen, harreman ekonomikoen, gastuen eta diru-sarreren etekinak dagokion erregistroan inskribatu beharko den akordio batean hitzartutakoaren arabera egingo dira. Eta hitzartutakoa bete ezean, hitzarmena ez betetzeagatik falta bat egon liteke.
Zer gertatzen da alderdien artean akordiorik ez badago?
Oso erraza: Batasuneko kideen artean isilbidezko itunik ez badago, irabazpidezko ondasunen araubidea ez zaie lehenetsiko; beraz, bananduz gero, bizikide bakoitzak bere ondasunen jabetzari buruzko froga dokumentalak aurkeztu beharko ditu.